NHẬN ĐỊNH VỀ VAI TRÒ CỦA XÉT NGHIỆM HIV

TRONG THỜI ĐẠI SỐ

                                                                     ThS. BS Huỳnh Minh Trúc

                                            Giám đốc Trung tâm Kiểm soát bệnh tật TP Cần Thơ

HIV/AIDS là vấn đề sức khỏe cộng đồng quan trọng, ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế - xã hội và sự phát triển của đất nước. Tại Việt Nam, tính đến cuối năm 2020 có khoảng 213.744 người hiện nhiễm HIV và có 109.446 người nhiễm HIV đã tử vong, 100% tỉnh, thành phố và 98% số quận, huyện đã phát hiện người nhiễm HIV.

BS. Huỳnh Minh Trúc – Trung tâm kiểm soát bệnh tật thành phố Cần Thơ

Thời gian qua, các bộ, ngành, các cấp ủy Đảng, chính quyền đã tích cực lãnh đạo, chỉ đạo triển khai thực hiện các nội dung về công tác phòng chống HIV và đạt được nhiều kết quả. Các biện pháp dự phòng lây nhiễm HIV được triển khai rộng rãi, như cấp phát bơm kim tiêm, bao cao su cho các nhóm có hành vi nguy cơ cao; điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc thay thế; điều trị dự phòng trước phơi nhiễm HIV (PrEP); truyền thông thay đổi hành vi, giảm kỳ thị, phân biệt đối xử với HIV/AIDS. Mở rộng và đa dạng hóa các loại hình xét nghiệm phát hiện HIV tại các cơ sở y tế, tại cộng đồng, tự xét nghiệm HIV. Mở rộng và nâng cao chất lượng điều trị HIV/AIDS, điều trị ngay cho những người được phát hiện nhiễm HIV; lồng ghép, phân cấp mạng lưới điều trị HIV/AIDS; mở rộng điều trị dự phòng lây nhiễm HIV từ mẹ sang con; bảo đảm chất lượng điều trị HIV/AIDS. Nhờ đó, tình hình dịch HIV/AIDS từng bước được kiểm soát, số người nhiễm HIV mới, số trường hợp chuyển sang AIDS và tử vong liên quan đến HIV/AIDS hàng năm liên tiếp giảm, hoàn thành tốt mục tiêu khống chế tỷ lệ nhiễm HIV dưới 0,3% trong cộng đồng dân cư vào năm 2020. Ước tính, trong 20 năm qua cả nước đã dự phòng cho hơn 400.000 người không bị nhiễm HIV và 150.000 không bị tử vong do AIDS. Việt Nam được thế giới đánh giá là điểm sáng về phòng, chống HIV/AIDS, hoàn thành cơ bản các mục tiêu, nhiệm vụ đề ra.

Tuy nhiên, tình hình dịch HIV/AIDS vẫn diễn biến phức tạp. HIV/AIDS vẫn đang là vấn đề sức khỏe cộng đồng đáng quan ngại. Tỷ lệ nhiễm HIV trong nhóm nghiện chích ma túy còn ở mức trên 10%; tỷ lệ nhiễm HIV ở nhóm nam quan hệ tình dục đồng giới (MSM) tăng nhanh trong những năm gần đây. Mỗi năm vẫn có khoảng 10.000 trường hợp nhiễm HIV được phát hiện mới, tỷ lệ lây truyền HIV từ mẹ sang con trong cộng đồng vẫn còn ở mức 6%. Bên cạnh đó, các nguồn viện trợ quốc tế cắt giảm, thay đổi tổ chức phòng, chống HIV/AIDS ở các tuyến, một số địa phương chưa quan tâm đến công tác phòng, chống HIV/AIDS là những thách thức lớn đối với công tác phòng, chống HIV/AIDS.

Theo số liệu giám sát năm 2022 từ Cục Phòng, chống HIV/AIDS đến cuối năm 2022, thành phố Cần Thơ đứng thứ 19 về số người nhiễm HIV so với cả nước. Trong 6 tháng đầu năm 2023, số nhiễm HIV phát hiện là 223 người, không có người chuyển AIDS và số tử vong là 24 người. Lũy tích số người nhiễm HIV phát hiện được là 7.371 người, trong đó tử vong 2.705 người, số người nhiễm HIV còn sống hiện quản lý được là 4.666 người. Số người nhiễm HIV còn sống được quản lý trên 100.000 dân toàn thành phố là 361 người. Đặc điểm số người phát hiện nhiễm HIV 6 tháng đầu năm 2023: Về đường lây truyền: chủ yếu qua quan hệ tình dục chiếm 96,4%; Phân bố theo nhóm tuổi: chủ yếu tập trung trong nhóm từ 16-29 tuổi chiếm tỷ lệ 49,3%, nhóm từ 30-39 tuổi chiếm tỷ lệ 26,9%;Về nghề nghiệp của đối tượng: chủ yếu lao động tự do chiếm tỷ lệ 55,8% và học sinh, sinh viên chiếm tỷ lệ 14,6%;Về nhóm hành vi nguy cơ: Nhóm nam quan hệ tình dục đồng giới (Men who have sex with men - viết tắt là MSM) vẫn là nhóm nguy cơ chính, chiếm tới 50,7% trong tổng số người nhiễm HIV phát hiện được của thành phố. Đáng chú ý là tỷ lệ nhiễm HIV trong nhóm MSM đang có xu hướng tăng trong những năm gần đây. Nhóm MSM tiếp tục được cảnh báo là một trong những nhóm nguy cơ chính của dịch HIV tại thành phố Cần Thơ.

Việc ứng dụng công nghệ thông tin trong thời đại số như: sử dụng mạng xã hội/các tổ chức cộng đồng để chia sẻ thông tin;  xây dựng những ấn phẩm/tài liệu truyền thông phù hợp, hữu ích và hấp dẫn về các dịch vụ HIV/AIDS, sử dụng ví dụ về những cá nhân trong cộng đồng MSM đã tham gia dịch vụ HIV/AIDS; cung cấp thông tin cụ thể về địa điểm cung cấp các dịch vụ HIV/AIDS ;  hạn chế rào cản về khoảng cách (xa, khó đi lại) và cung cấp dịch vụ lưu động, dịch vụ tự xét nghiệm vvv... là những giải pháp để có thể can thiệp hiệu quả trên nhóm đối tượng MSM,

Trong các biện pháp phòng, chống HIV, công tác tư vấn xét nghiệm HIV đóng vai trò rất quan trọng. Do đặc điểm của nhiễm HIV, người nhiễm sau giai đoạn cấp tính thoáng qua ( khoảng 2 tuần) thì tình trạng sức khỏe hoàn toàn bình thường trong một thời gian dài nên xét nghiệm vẫn là cách duy nhất để xác định tình trạng nhiễm HIV của một người. Ngày nay, nhiều nghiên cứu cho thấy người nhiễm HIV có thể duy trì tuổi thọ cao hơn nếu tiếp cận điều trị sớm và tuân thủ điều trị. Do đó, để phát hiện tình trạng bệnh và được điều trị thuốc kháng ARV sớm thì cần thiết phải được xét nghiệm HIV sớm.

Xét nghiệm HIV còn được thực hiện thông qua các đợt giám sát dịch tễ HIV/AIDS nhằm xác định tỷ lệ nhiễm HIV trong một số nhóm quần thể nhất định theo thời gian và địa điểm để theo dõi sự phân bố, chiều hướng phát triển của dịch nhằm cung cấp thông tin cho việc lập kế hoạch, dự phòng, khống chế và đánh giá hiệu quả các biện pháp phòng, chống HIV/AIDS. Ngoài ra, xét nghiệm HIV còn giúp đảm bảo an toàn trong truyền máu, cấy ghép mô, bộ phận cơ thể người và thụ tinh nhân tạo.

Các xét nghiệm phát hiện nhiễm HIV được chia thành các phương pháp chính:

- Phương pháp xét nghiệm huyết thanh học để phát hiện sự hiện diện của kháng thể kháng HIV và/hoặc kháng nguyên HIV trong máu hoặc các dịch tiết để xác định tình trạng nhiễm HIV ở người lớn và trẻ em trên 18 tháng tuổi. Bao gồm các kỹ thuật sau: Xét nghiệm HIV bằng kỹ thuật đơn giản hoặc xét nghiệm HIV bằng kỹ thuật miễn dịch đánh dấu.

          - Phương pháp dùng xét nghiệm sinh học phân tử để phát hiện sự hiện diện ADN/ARN của HIV trong máu hoặc các dịch tiết.

Một tiến bộ kỹ thuật gần đây trong lĩnh vực xét nghiệm HIV là Xét nghiệm phát hiện nhiễm mới HIV, đây là phương pháp áp dụng các kỹ thuật xét nghiệm HIV để phân biệt một trường hợp đã khẳng định HIV dương tính là nhiễm mới hoặc nhiễm lâu.Nhiễm mới HIV là tình trạng nhiễm HIV được xác định sau khi HIV xâm nhập vào cơ thể đến trước 12 tháng. Để phát hiện nhiễm mới HIV có thể xét nghiệm bằng sinh phẩm nhanh để xét nghiệm sàng lọc phát hiện nhiễm mới HIV trong các mẫu đã được khẳng định HIV dương tính. Phương cách xét nghiệm nhiễm mới HIV là sự kết hợp kết quả của một hay nhiều xét nghiệm khác nhau hoặc kết hợp kết quả các xét nghiệm với các thông tin lâm sàng để phân loại một trường hợp đã nhiễm HIV là nhiễm mới hay nhiễm lâu.                         

 Kết quả nhiễm mới HIV sẽ cung cấp các bằng chứng khoa học cho chương trình phòng, chống HIV/AIDS. Kết quả này cung cấp dữ liệu cấp độ quần thể về nhiễm mới HIV để phân tích nhóm có hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV, xác định điểm nóng cần lập kế hoạch dự phòng và đáp ứng y tế công cộng. Đồng thời, giúp nhân viên y tế xác định ưu tiên và tư vấn tăng cường, hiệu quả trong việc tìm ra các ca nhiễm HIV khác, kết hợp đồng bộ việc chăm sóc điều trị ngay, can thiệp dự phòng, chuyển gửi ưu tiên và giám sát chủ động.

Những năm trở lại đây, lĩnh vực xét nghiệm HIV luôn được chú trọng và đổi mới nhằm phù hợp với nhu cầu của xã hội và hơn hết là để đáp ứng kịp thời với tình hình dịch HIV/AIDS.Hiện nay Việt Nam đang tiến hành 3 mô hình xét nghiệm HIV bao gồm xét nghiệm: tại các cơ sở y tế, xét nghiệm dựa vào các tổ chức cộng đồng và tự xét nghiệm HIV thông qua trang web https://tuxetnghiem.vn. Cục Phòng chống HIV/AIDS, Bộ Y tế phối hợp với bởi Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) xây dựng lên trang web https://tuxetnghiem.vn với mục tiêu giúp người thuộc nhóm đối tượng nguy cơ và bất cứ ai có nhu cầu tăng cường tiếp cận với dịch vụ xét nghiệm HIV một cách tiện lợi, bảo mật và thân thiện.Bất cứ người nào khi truy cập trang web, có thể tạo tài khoản của riêng mình để đặt bộ kit tự xét nghiệm HIV mà không mất một khoản phí nào. Khách hàng có thể chọn cách nhận kit xét nghiệm thông qua shipper (người giao hàng) hoặc tự đến lấy tại địa điểm được thông báo trên trang web. Nhằm giúp khách hàng biết cách sử dụng, trên trang web có một video minh họa cùng với hướng dẫn từng bước thực hiện xét nghiệm và đồng thời trong mỗi bộ xét nghiệm đều có hướng dẫn sử dụng bằng tiếng Việt và có hình ảnh từ nhà sản xuất.Test nhanh chỉ sau 20 phút là có kết quả. 

Tuy không bắt buộc nhưng khách hàng được khuyến khích chia sẻ kết quả xét nghiệm của họ để cán bộ y tế và nhân viên tiếp cận cộng đồng có thể hỗ trợ họ kết nối với dịch vụ sau xét nghiệm, trong trường hợp kết quả dương tính, nhân viên hỗ trợ sẽ tư vấn cho họ tới các cơ sở y tế hoặc các đơn vị được cấp phép xét nghiệm khẳng định liệu khách hàng có nhiễm HIV hay không..

Tự xét nghiệm là mô hình đang được triển khai rộng sau vài năm thí điểm và cho thấy hiệu quả.bước đầu ghi nhận tỷ lệ xét nghiệm HIV dương tính so với các mô hình khác ( như tư vấn xét nghiệm tại cơ sở y tế ) là không có sự khác biệt.

Tại thành phố Cần Thơ đang thực hiện hoạt động tư vấn xét nghiệm HIV tại 38 phòng tư vấn xét nghiệm HIV. Dưới sự hỗ trợ của Dự án Quỹ toàn cầu phòng, chống HIV/ADS, thành phố tiếp tục duy trì hình thức tự xét nghiệm bằng test xét nghiệm HIV bằng dịch miệng thông qua trang web tuxetnghiem.vn. Trong 6 tháng đầu năm, có 781 test được cấp phát qua trang web, số trường hợp có phản ứng là 10 (tỷ lệ 1,3%).   Bên cạnh đó vẫn tăng cường xét nghiệm HIV ngoài cộng đồng do nhân viên tiếp cận cộng đồng (NVTCCĐ) và các Tổ chức dựa vào cộng đồng (gọi tắt là CBO) thực hiện.

Cùng với những tiến bộ mới về kỹ thuật xét nghiệm, dự phòng trước phơi nhiễm (Prep) và hiệu quả điều trị ARV (K=K), Việt Nam đang đứng trước cơ hội lớn để có thế chấm dứt dịch AIDS vào năm 2030 với mục tiêu số người nhiễm HIV mới giảm dưới 1.000 trường hợp/năm vào năm 2030 và HIV/AIDS không còn là vấn đề sức khỏe đáng lo ngại của mỗi cá nhân, mỗi gia đình và của cộng đồng. Chiến lược Quốc gia chấm dứt dịch bệnh AIDS vào năm 2030 được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt ngày 14/8/2020 đã đề ra nhóm chỉ tiêu về tư vấn xét nghiệm HIV cần phấn đấu: (1) tỷ lệ người nhiễm HIV trong cộng đồng biết tình trạng HIV của mình đạt 90% vào năm 2025 và 95% vào năm 2030; (2)Tỷ lệ người có hành vi nguy cơ cao lây nhiễm HIV được xét nghiệm HIV hằng năm đạt 70% vào năm 2025 và 80% vào năm 2030.

Hy vọng với cách tiếp cận xét nghiệm HIV mới trong thời đại số sẽ giúp chúng ta đạt được các mục tiêu dề ra ./.