GIÁ TRỊ NHÂN VĂN TRONG TÍN NGƯỠNG THỜ MẪU ÂU CƠ
Từ bao đời nay, bên dòng sông Hồng đỏ nặng phù sa, trên mảnh đất Hiền Lương thanh bình, đền mẫu Âu Cơ (xã Hiền Lương – Hạ Hòa – Phú Thọ) là biểu tượng thiêng liêng cho nguồn cội con Lạc cháu Hồng, nơi gìn giữ và tôn vinh tín ngưỡng thờ Mẫu Âu Cơ, người Mẹ của muôn dân đất Việt. Trải qua thời gian, tín ngưỡng và giá trị nhân văn cao đẹp ấy đã có sức sống bền bỉ trong mạch nguồn văn hóa của dân tộc…
Muôn dân tụ về đất mẹ Âu Cơ vào dịp đầu xuân
Ấm áp một huyền tích xưa
Dọc theo triền sông Thao, từ bao đời nay, cư dân nông nghiệp những vùng này vẫn lưu truyền nhau những huyền tích, truyền thuyết về hình tượng người Mẹ, Mẫu, những người đã sinh ra Quốc tổ Hùng vương và 18 đời vua Hùng. Trong những câu chuyện dân gian, hòa vào không gian huyền thoại thấm đẫm giá trị nhân văn, mỗi người con đất Việt sẽ thêm yêu, thêm tự hào về nòi giống Tiên Rồng.
Từ huyền tích ấm áp ấy, bao đời nay hình tượng Cha Rồng, Mẹ Tiên đã ăn sâu vào tiềm thức của mỗi người dân Việt Nam. Đó là hình ảnh người Mẹ của muôn dân đưa đàn con đi khai thiên phá thạch, tạo dựng cuộc sống ấm no hạnh phúc. Mẫu Âu Cơ dừng chân ở vùng đất Hiền Lương (Hạ Hòa), một nơi sơn thủy hữu tình, đất đai mầu mỡ để dạy dân trồng lúa nước, trồng dâu, nuôi tằm dệt vải, làm những thứ bánh thơm thảo. Hình ảnh người Mẹ của muôn dân bước ra từ trong truyền thuyết, huyền tích vừa bao dung, nhân hậu, yêu thương muôn dân đã trở thành một hình tượng thiêng liêng, ấm áp trong tâm hồn mỗi người dân đất Việt. Từ hình tượng Mẹ Âu Cơ, những câu chuyện về hành trình Mẹ cùng đàn con tạo dựng cuộc sống đã in sâu trong cuộc sống của người dân Việt Nam từ bao đời nay. Đó là nếp sống văn hóa của con người biết tri ân công đức của tổ tiên, biết tự hào về nòi giống của mình. Dù con người có đi đến chân trời góc bể vẫn không quên nguồn cội của mình. Trải qua bao thế kỷ, con người Việt Nam vẫn coi trọng cây lúa, luôn cần cù, chăm chỉ để tạo ra hạt gạo nuôi sống con người. Những thức bánh xưa Mẹ Âu Cơ truyền lại được cư dân Hiền Lương lưu giữ như bánh Mật, Bánh Dằng, Chè kho…
Mỗi khi xuân về, lòng thành kính trước an linh tổ tiên, trước Tổ Mẫu Âu Cơ, muôn dân đất Việt lại tụ về đền Mẫu, trở về mảnh đất Hiền Lương, nơi lưu giữ bao huyền tích ấm áp thuở hồng hoan để lắng nghe tiếng vọng về từ trong huyền thoại, tìm thấy chính mình và những giá trị văn hóa của dân tộc.
Tín ngưỡng gắn với tri ân Mẫu Mẹ
Tín ngưỡng thờ Mẫu Âu Cơ gắn liền với sự tri ân công đức người Mẹ của muôn dân. Đó là Mẹ Âu Cơ, người đã đưa đàn con đi khai thiên phá thạch, mở mang sơn trang, bờ cõi. Mẹ Âu Cơ bước ra từ trong huyền tích vốn là một người Mẹ như bao người mẹ Việt khác, bình dị, đảm đang, chịu thương chịu khó và rất mực yêu thương các con. Mẹ Âu Cơ dừng chân nơi mảnh đất trù phú Hiền Lương đã dạy muôn dân trồng lúa nước, nuôi tằm, dệt vải, đánh bắt cá, hái lượm… Bởi vậy, hình tượng Mẫu Âu Cơ luôn gắn với nền văn minh nông nghiệp, là người Mẹ sứ sở.
Hình mẫu Mẹ Âu Cơ được tạo tác mang đậm giá trị nhân văn qua pho tượng Mẫu thờ trong đền, công trình đã được Thủ tướng Chính phủ công nhận là bảo vật Quốc gia. Tượng Mẫu Âu Cơ được thờ trong cung cấm của ngôi đền. Cung phía trên cao có gác gỗ đi lên, nơi có cỗ khám thờ tượng Mẫu Âu Cơ. Khám cao 1m82, dài 1m63 rộng 1m25. Riềm khám thờ được chạm văn hoa tứ quý (Tùng, Cúc, Trúc, Mai). Trong khám đặt cỗ ngai làm nơi ngự của tượng Mẫu Âu Cơ, tượng cao ước gần một mét, ở tư thế ngồi. Mẫu Âu Cơ mặc áo đỏ, yếm trắng đầu đội mũ, một tay cầm viên ngọc, tay kia đặt trên đầu gối, chân đi hài cong (vân sảo), đầu đội mũ lấp lánh (kim cương), nước da hồng, mặt đôn hậu (Tượng Mẫu Âu Cơ có niên đại khoảng 540 năm). Toàn bộ tượng toát lên một vẻ đẹp thanh cao, đôn hậu của người phụ nữ Việt Nam.
Chất liệu của tượng Mẫu Âu Cơ là gỗ mít, đươc sơn son thép vàng. Phọ tượng là hiện vật gốc độc bản hiện thờ tại đền Mẫu xã Hiền Lương ( Hạ Hòa, Phú Thọ). Trải qua thời gian, khí hậu và thời tiết khắc nghiệt, pho tượng Mẫu Âu Cơ dường như vẫn còn nguyên gốc.
Vẻ đẹp kết tinh tinh hoa văn hóa bảo vật Quốc gia nơi cội nguồn đất Tổ của Tượng Mẫu Âu Cơ trước hết là hình ảnh một người phụ nữ ngồi trên ngai vua với biểu tượng rồng, hổ phù và phượng – vồn chỉ có nhà Vua, Hoàng hậu, Hoàng Thái hậu được sử dụng, như một trong những biểu hiện của quyền lực. Những thành tố ấy, đồng thời cũng là thành tố của nghệ thuật cung đình, chỉ xuất hiện ở những cung điện, đền miếu tại Hoàng cung và những nơi thờ tự được triều đình chăm lo với tư cách là những Quốc Từ, Quốc Tự, Quốc Miếu. Đền Mẫu Âu Cơ là Quốc Từ, mẹ Âu Cơ là Quốc Mẫu, theo đó, hình ảnh này, phượng, hổ phù trên ngai tưởng như là một hiển nhiên, những dưới con mắt của những Nho gia thuộc chế độ phong kiến trung ương tập quyền là một biệt lệ “độc nhất vô nhị”. Chính vì thế, pho tượng Mẫu Âu Cơ ở đền Mẫu Âu Cơ hoàn toàn khác biệt và mang giá trị độc đáo so với những tượng Mẫu khác được thờ trên cả nước. Bên cạnh đó, tượng Mẫu Âu Cơ còn là hình ảnh chân dung người phụ nữ Việt, luôn tỏa ra một nét đẹp thanh cao, đôn hậu, giản dị mà gần gũi.
Tín ngưỡng gắn với lễ hội
Lễ tế nữ quan trọng trong Lễ hội đền Mẫu Âu Cơ
Nét nổi bật trong tín ngưỡng thờ Mẫu Âu Cơ ở Hiền Lương là lễ hội đền Mẫu được UBND huyện Hạ Hòa tỏ chức trang trọng vào ngày “Tiên giáng”, mùng 7 tháng giêng hàng năm. Từ bao đời nay, người dân Hiền Lương, huyện Hạ Hòa tổ chức trang trọng lễ hội đền Mẫu Âu Cơ vào mùng 7 tháng giêng. Ngày lễ chính của đền Âu Cơ là ngày “ Tiên giáng” mùng bảy tháng giêng, ngoài ra trong năm cũng có các ngày lễ khác là ngày 10-11 tháng 2, ngày 12 tháng 3, ngày 13 tháng 8, ngày “ Tiên thăng” 25 tháng Chạp. Xưa kia, trong huyền tích, Mẹ Âu Cơ dừng chân tại Hiền Lương lập sơn trang, dạy dân trồng lúa nước, trồng dâu nuôi tằm và dệt vải. Chính vì vậy, lễ vật dâng lên Mẫu Mẹ cũng gắn liền với sự trù phú của đời sống nông nghiệp ở vùng này. Để làm các lễ vật dâng lên Mẹ, đến gần ngày lễ, người dân Hiền Lương bơi thuyền ra giữa sông Hồng, chọn nơi nước trong nhất múc nước về để chế biến các thứ bánh và lễ dâng Quốc Mẫu. Người dân quanh vùng Hiền Lương thành tâm làm bánh ngọt để dâng lên Mẫu Mẹ. Bánh được làm bằng bột gạo nếp thơm và mật mía ngọt, nhào kỹ rồi lăn thành hình tròn dài, cắt thành từng đoạn như đốt tre hấp chín. Một trăm cầu bánh ngọt cùng với nếp xôi, chè lam, 100 phẩm oản bằng xôi nếp, hoa thơm là lễ vật dâng lên Mẫu Mẹ Âu Cơ vào ngày chính lễ. Lễ chỉ dùng đồ chay để dâng Mẫu chứ không dùng đồ mặn. Sáng mùng bảy tháng giêng, cờ xí rợp trời, trống chiêng vang lừng, hương trầm lan tỏa khắp nơi, dải lụa đào hồng tung bay trên ngọn đa, người người tụ về bên gốc đa già để mở hội. Đúng giờ thin từ bảy giờ đến chín giờ, đám rước từ đình đến đền Mẫu đến sân đền. Phường bát âm gồm: Đàn sáo, nhị, trống phách, sinh tiền… Đội rước này là nam giới, đi đầu là những lá cờ thần, sau kiệu là những vị chức sắc, các bô lạo mặc áo phụng xanh, áo dài khăn sếp rồi đến dân làng đi trẩy hội.
Đến sân đền chính, sau lễ dâng hương và lễ vật gồm 100 cầu bánh ngọt, 100 phẩm oản, hoa quả thì đến tế nữ. Đội tế nữ gồm 12 cô gái thanh tân có nhan sắc và học vấn tiến hành nghi lễ tế. 12 cô gái mặc áo dài đủ các màu, đầu đội khăn kim tuyến, chân đi hài thêu, thắt lưng lụa, chủ lễ mặc hoàn toàn màu đỏ. Tế nữ là khâu thu hút sự chú ý nhất trong phần tế. Sau nghi lễ tế, hội diễn ra nhiều hoạt động với các trò chơi dân tộc như đu tiên, đánh cờ người, chọi gà, tổ tôm…cùng các hoạt động người dân dâng sớ, thắp hương cầu khẩn Mẫu Mẹ. Người dân Hiền Lương đến nay còn truyền nhau mãi câu ca: “Anh em Bách Việt ta oi! Ngày xuân thong thả tới nơi xem tường/Dân ngày hội tế Mẫu Vương/Người sinh ra tổ Hùng Vương nước nhà”…Lễ hội đền Mẫu Âu Cơ là dịp để muôn dân đất Việt hướng về nguồn cội, tri ân công đức của Mẹ Âu Cơ, hội tụ tinh thần đoàn kết và đạo lí “Uống nước nhớ nguồn” của dân tộc.
Giữ gìn tín ngưỡng thờ Mẫu Âu Cơ
Ngày 23/01/2017, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành quyết định số 217/QĐ-BVHTTDL, công nhận Tín ngưỡng thờ Mẫu Âu Cơ là nguồn cổ vũ, động viên Đảng bộ, chính quyền xã Hiền Lương nói riêng và nhân dân Hạ Hòa nói chung. Tự hào là vùng quê xưa kia, là nơi Mẹ Âu Cơ cùng đàn con dừng chân khai thiên phá thạch, xây dựng cơ đồ, là nơi hương hỏa, thờ phụng quốc Mẫu Âu Cơ, trải qua bao thăng trầm lịch sử, của thời gian, cư dân nơi đây đã gìn giữ và phát huy tín ngưỡng thờ Mẫu gắn liền với văn hóa xứ sở và thuần phong mĩ tục của dân tộc.
Biết bao đời nay, dù trải qua bao thăng trầm của lịch sử nhưng nhân dân xã Hiền Lương, huyện Hạ Hòa luôn gìn giữ tín ngưỡng thờ Mẫu Mẹ, lập đền thờ và hương hỏa cho đến hôm nay. Các nhà nghiên cứu văn hóa cho rằng, ở Việt Nam có tín ngưỡng thờ Mẫu, tín ngưỡng ấy bắt nguồn từ chính tín ngưỡng thờ Mẫu Âu Cơ ở đền Mẫu tọa lạc tại xã Hiền Lương.
Đền Mẫu Âu Cơ gắn với tín ngưỡng thờ Mẫu Âu Cơ đã trở thành một nét đẹp trong tinh hoa văn hóa của người Việt, là biểu tượng thiêng liêng của nguồn cội con Lạc cháu Hồng của muôn dân đất Việt, là nơi để mỗi người dân Việt Nam dù ở phương trời nào cũng hướng về với một lòng thành kính sâu sắc như lời ông cha ta đã dạy: “Con người có tổ có tông, như cây có cội như sông có nguồn”. Chúng ta vô cùng tự hào giữ gìn những giá trị nhân văn trong tín ngưỡng thiêng, tín ngưỡng thờ Mẫu Âu Cơ trên mảnh đất Hạ Hòa nói riêng và vùng đất Tổ nói chung.
Bài viết tác giả Thế Lượng đăng trên báo Tri thức đất Tổ Liên hiệp các Hội Khoa học và kỹ thuật tỉnh Phú Thọ (số 50/tháng 02 năm 2021)
