Chủ tịch Hồ Chí Minh vĩ đại là tấm gương sáng về ý chí và phương pháp tự học để không ngừng vươn lên. Đối với Bác học tập là việc phải tiếp tục suốt đời, “không có nấc thang cuối cùng”. Chính nhờ tinh thần tự học mà Bác đã thông thạo nhiều ngoại ngữ, viết văn, viết báo giúp cho việc hoạt động cách mạng đạt hiệu quả cao.

        Sinh thời, khi còn nhỏ học ở trường quốc học Huế, Bác đã có tinh thần tự học. Đặc biệt trong quá trình hoạt động cách mạng, Bác càng nâng cao hơn ý chí và tinh thần tự học. Năm 1911, với tên gọi anh Ba, rời cảng Nhà Rồng sang Pháp, Bác đã phải làm nhiều việc rất cực khổ, nhưng vẫn vượt khó, say sưa tự học. Một thủy thủ cùng đi trong chuyến tàu đó kể lại: "Mỗi ngày, chín giờ tối, công việc mới xong. Anh Ba mệt lử. Nhưng trong khi chúng tôi nghỉ hoặc đánh bài, anh Ba đọc hay viết đến mười một giờ hoặc nửa đêm”. Thời gian ở nước Anh, lúc đầu anh Ba nhận việc cào tuyết trong một trường học, mình đẫm mồ hôi mà tay chân thì rét cóng nên lại thay bằng việc đốt lò. Từ 5 giờ sáng cùng một người nữa, chui xuống hầm để nhóm lửa, suốt ngày đổ than, thay than trong lò. Trong hầm rất nóng, ngoài trời rất rét, và không có đủ quần áo, bị cảm, phải nghỉ việc. Tuy vậy, anh Ba vẫn không ngừng việc học. Với số tiền để dành, anh trả tiền phòng, tiền bơ, bánh mỳ, và sáu bài học tiếng Anh.

       Ta biết Bác chỉ sang Anh một thời gian rất ngắn, không có điều kiện ở lâu nhưng từ ngày đầu tiên đến ngày cuối cùng Bác đã bắt đầu học mỗi ngày một bài và thuộc mười từ. Sau này ở Pháp hay ở những nơi khác để hoạt động cách mạng, Bác vẫn tự học và sử dụng được tiếng Anh để đọc sách, giao thiệp. Bác đã giao thiệp nói chuyện bằng tiếng Anh với luật sư Loseby và toà án của chính quyền Hồng Kông khi bị chúng bắt giam, giao thiệp với chính quyền Singapore khi Bác bí mật vượt Hồng Kông nhưng bị chính quyền Singapore bắt lại, giao thiệp với ông bạn thân của luật sư Loseby khi luật sư tạo điều kiện cho Bác trốn khỏi Hồng Kông, giao thiệp với trung uý phi công Shaw của Mỹ khi anh này buộc phải nhảy dù xuống một hòn núi gần tỉnh lỵ Cao Bằng; hay làm việc với tướng Chennault, tổng tư lệnh không quân Mỹ ở Trung Quốc năm 1944..v.v. Thời gian hoạt động ở Trung Quốc, Bác đã dịch những tờ báo Trung Quốc sang tiếng Anh.

          Đối với tiếng Nga, Bác cũng tự học như vậy. Khi Bác bí mật đến nước Nga, là bắt đầu học tiếng Nga ngay. Chỉ sau hai ngày đã có thể nói được một số từ Nga với người bạn Pháp là Pôn do đồng chí Ca-sanh, lãnh tụ Đảng Cộng sản Pháp đang ở Liên Xô giới thiệu. Bác ở Nga không nhiều nhưng với tinh thần tự học, đã làm được việc phiên dịch. Ông Trần Dân Tiên kể lại, khi ở Trung Quốc Bác đã làm phiên dịch từ tiếng Trung sang tiếng Nga cho ông Bô-rô-đin: "Nhân đọc được quảng cáo trên tờ "Quảng Châu nhật báo", ông đã tìm đến làm phiên dịch cho ông Bô-rô-đin, cố vấn chính trị của bác sĩ Tôn Dật Tiên và của chính phủ Quảng Châu". Vì Bác đã có vốn chữ Hán nên thời gian hoạt động cách mạng ở Trung Quốc, Bác học tiếng Trung khá nhanh. Khi bọn Quốc dân đảng phản động ở Trung Quốc định thủ tiêu Bác, phải lánh sang hoạt động ở Thái Lan, Bác lại tự học tiếng Thái rất thành thạo.

       Không chỉ tự học về ngoại ngữ mà Bác còn học nhiều kiến thức khác. Khi ở Pháp, Bác tham gia hội "Nghệ thuật và Khoa học" và hội "Những người bạn của nghệ thuật". Các hội này thường tổ chức những cuộc đi thăm viện bảo tàng, nhà máy, phòng thí nghiệm, xưởng nghệ thuật, nhà hát...Có những nhà chuyên môn giải thích các vấn đề ấy. Bác vào cả hội "Du lịch", để được đi thăm nhiều nơi trên  nước Pháp, và những nước lân cận với giá tiền rẻ. Nhờ vậy Bác đến được cả Ý, Thuỵ Sĩ, Đức, Toà thánh Vatican… Bác từng nói với bạn: "Trong những ngày nghỉ, không nên tiêu phí tiền bạc, mất thì giờ ở bãi bể để nhìn những người đàn bà đi tắm, mà nên đi du lịch, học hỏi được nhiều". Không chỉ thích đi du lịch mà Bác muốn biết những nước ấy tổ chức và cai trị như thế nào. Bác bắt đầu cách tổ chức. Trong những buổi mít tinh, những buổi đi du lịch, Bác đã gặp những người cách mạng Algérie, Tunidi, Ma-rốc, Man-gát... cùng với họ tổ chức "Hội Liên hiệp thuộc địa ở Paris".

        Có ý chí học tập là điều quan trọng nhưng nếu không có một phương pháp tự học tốt thì kết quả cũng sẽ chậm. Vì thế phương pháp tự học của Bác là: tranh thủ mọi thời gian để học, tranh thủ học được nhiều người, học mọi lúc, mọi nơi theo kiểu “Đi một ngày đàng học một sàng khôn” (tục ngữ). Vẫn lời kể của anh bạn thuỷ thủ: "Vài ngày sau khi tàu rời bến, có hai hành khách - hai người lính trẻ tuổi giải ngũ trở về Pháp. Tôi không hiểu tại sao hai anh này đã trở nên bạn thân của anh Ba. Họ giúp anh nhặt rau và buổi tối họ cho anh mượn những quyển sách nhỏ, dạy cho anh đọc và viết. Và anh Ba lại dạy họ học quốc ngữ". Và một người quen anh Ba khi anh đang nghỉ chờ việc ở nhà viên chủ tàu, cho biết: "Anh học tiếng Pháp với cô sen" (cô sen là từ chỉ người phụ nữ giúp việc gia đình).

       Đó là cách học kiên trì, bền bỉ, thường xuyên. Có lần nói chuyện với thanh niên, Bác cho biết: Để học được ngoại ngữ Bác phải kiên trì mỗi ngày học thuộc mười từ, học ở mọi nơi, mọi lúc cho kỳ thuộc, có khi viết các từ đó lên cánh tay để vừa làm vừa nhìn vào đó cho nhớ. Hôm sau lại học mười từ khác, cứ thế mà tích luỹ dần như người ta bỏ tiền tiết kiệm hàng ngày vào ống. Bằng cách đó dần dần Bác đã có một vốn từ rất phong phú.          

        Đối việc học viết báo cũng vậy, tuy Bác biết tiếng Pháp vì đã được học một thời gian theo ở trường Quốc học Huế nhưng chưa có đủ trình độ để viết báo. Ông Trần Dân Tiên kể lại: Chủ nhiệm báo Dân chúng- cơ quan của đảng Xã hội Pháp- ông Jean Longuet, cháu ngoại Các-Mác và là nghị viên của Quốc hội Pháp, đã khuyến khích Bác viết bài và ông sẽ đăng lên báo Dân chúng để làm cho nhân dân Pháp hiểu rõ những sự bất công xảy ra ở Việt Nam. Bác không đủ vốn tiếng Pháp để viết, phải khẩn khoản yêu cầu ông Phan Văn Trường viết thay. Ông Trường viết giỏi, nhưng không muốn ký tên. Nhất là ông Trường không viết tất cả những điều Bác muốn nói. Vì vậy Bác bắt tay vào việc học viết báo. Thường lui tới toà soạn báo Dân chúng, Bác đã làm quen với chủ bút tờ báo Đời sống thợ thuyền. Cũng như ông Longuet, người chủ bút này rất đáng mến. Ông ta bảo Bác viết tin tức cho tờ báo của ông. Bác nói thật là mình còn kém tiếng Pháp. Người chủ bút nói: "Điều đó không ngại, có thế nào anh viết thế ấy. Tôi sẽ chữa bài của anh trước khi đưa in. Anh không cần viết dài, năm sáu dòng cũng được". Bắt đầu viết rất khó khăn, tin tức về Việt Nam Bác không thiếu, thiếu nhất là văn phạm Pháp. Mỗi bài Bác viết thành hai bản, một bản gửi toà soạn, một giữ lại để đối chiếu với bài báo nếu được đăng, sửa những chỗ viết sai. Khi thấy viết đã bớt sai, ông chủ bút bảo: "Bây giờ anh viết dài hơn một tí, viết độ bảy, tám dòng". Bác viết bảy, tám dòng, dần dần có thể viết cả một cột báo và có khi dài hơn. Lúc bấy giờ, người chủ bút, khẽ bảo: "Bây giờ anh viết ngắn lại. Viết từng này hoặc từng này dòng không dài hơn". Bác thấy khi phải rút ngắn cũng khổ như trước kia phải kéo dài ra. Nhưng cũng hết sức cố gắng, và Bác đã thành công. Ông chủ bút bảo: “Từ nay anh có thể viết ngắn hay dài theo ý định của mình”.

       Ngoài việc học ngoại ngữ, viết báo, Bác còn học cách tích lũy vốn ngôn ngữ và văn học nữa, nên đã tranh thủ đọc sách của những nhà văn, nhà thơ, nhà viết kịch nổi tiếng, như: Shakespeare, Dickens bằng tiếng Anh; Lỗ Tấn bằng tiếng Trung Quốc; Hugo, Zola, Anatole France, Léon Tolstoi bằng tiếng Pháp, Mắc-xim Gorky bằng tiếng Nga… Bác đã viết cuốn "Bản án chế độ thực dân Pháp" bằng tiếng Pháp, gồm những tài liệu chống thực dân Pháp, lấy tư liệu trong sách của người Pháp ở thư viện quốc gia và viết vở kịch "Con Rồng tre" đả kích Khải Định khi y sang Pháp dự triển lãm hội chợ thuộc địa ở Mắc-xây. Vở kịch bị chính phủ Pháp cấm, nhưng Câu lạc bộ ngoại ô Paris đã công diễn, được các nhà phê bình văn nghệ Pháp khen hay.

        Chúng ta còn phải học Bác ở tinh thần vượt gian khổ để tự học. Thời gian sống ở Paris, Bác thuê phòng trọ nhỏ trong một khách sạn rẻ tiền, mỗi buổi mai nấu cơm trong một cái sanh nhỏ đặt trên ngọn đèn dầu. Cơm ăn với một con cá mắm hoặc một ít thịt, ăn một nửa còn một nửa giành đến chiều. Có khi một miếng bánh mì với một miếng phó-mát là đủ ăn cả ngày. Mùa đông lạnh, buổi sáng trước khi đi làm, Bác để một viên gạch vào lò bếp của khách sạn, chiều về lấy ra, bọc nó vào trong tờ báo cũ, để xuống nệm cho đỡ rét. Bác làm thêm nghề rửa và phóng đại ảnh, do cụ Phan Chu Trinh dạy. Thường thì Bác chỉ làm việc nửa ngày vào buổi sáng để kiếm tiền, còn buổi chiều thì đến thư viện đọc sách hoặc dự những buổi nói chuyện. Tối đến Bác thường đi dự những cuộc mít-tinh. Hầu hết những buổi mít-tinh Bác đều phát biểu ý kiến và khéo lái những vấn đề thảo luận sang vấn đề thuộc địa. Bác làm quen với những nhà chính trị, nhà văn để nâng cao trình độ và văn học của mình.

         Ngày nay chúng ta có rất nhiều điều kiện để học tập tốt hơn, nhưng do thiếu ý chí và thiếu phương pháp tự học, lại ngại khó khăn gian khổ nên kết quả học tập chưa cao. “Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh” đối với thanh niên, học sinh, sinh viên ngày nay là phải có tinh thần, nghị lực, ý chí và phương pháp tự học như Bác Hồ. Từ đó, mới có được trình độ, kiến thức toàn diện để sống và làm việc phục vụ nhân dân, phục vụ Tổ quốc trong thời kỳ hội nhập toàn cầu..

LÊ XUÂN

             (Hội viên Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam)

-----------------------------------------------------------------------------------------

Ghi chú:  Các dòng in nghiêng là trích trong cuốn “Những mẩu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chủ tịch” của Trần Dân Tiên (NXB Sự thật - Hà Nội, 1980)